سنت آنلاین

ایشان حافظ بزرگ حدیث، فقیه اصولی، ابوبکر محمد بن احمد بن حسین بن علی خسروجردی بیهقی نیشابوری است. در شعبان سال ۳۸۴ هجری قمری در روستای خسروجرد از مجموعه روستاهای بیهق از توابع نیشابور دیده به جهان گشود.

بیهق از نواحی نیشابور به شمار آمده و به ناحیه ای بزرگ و دارای آبادیها و عمارت های فراوان اطلاق می شود؛ چنانکه در فاصله بین «نیشابور»، قومس» و «جوین» ۳۲۱ روستا به چشم می خورد.

رشد و بالندگی امام بیهقی

ایشان در منطقه بیهق از توابع نیشابور پهناور که بزرگمردانی در فن تفسیر و حدیث و فقه را در خود جای داده بود، رشد و بالندگی یافت و در محضر آنان زانوی تلمذ زد. امام بیهقی از محضر امام ابوعبدالله حاکم نیشابوری متوفای ۴۰۵ هجری بهره فراوان اندوخت و در مدت کمتر از پنج سال بیش از ۱۰۰۰۰ روایت از ایشان نقل کرد که خود نشانگر نبوغ وی می باشد. امام ذهبی می فرماید: امام بیهقی در بدو استماع حدیث از حاکم نیشابوری ۱۵ سال بیشتر نداشته است.

گفتار خود امام بیهقی نیز موید این امر است، وی می فرماید: من از سال ۳۹۹ ه نوشتن احادیث را آغاز کردم و برخی علمای مشرق زمین امثال ابن اعرابی، صفار، رزاز، اصم و ابن اخرم را ملاقات کردم؛ چنان که از دوران نشات خویش سخن به میان آورده می گوید: از همان زمان که طلب علم  را آغاز کردم، اخبار رسول اکرم را می نگاشتم و آثار نامداران صحابه را جمع آوری کرده و افزون بر ذکر نام راویان، به شناسایی احوال راویان و حافظان حدیث میپرداختم و در تفکیک احادیث صحیح و ضعیف، مرفوع و موقوف، موصول و مرسل تلاش می کردم.

ایشان به بسیاری از شهرها و سرزمین هایی که علمای بی نظیر و محدثان نامدار و فقهای منتقد را در خود جای داده بودند، سفر کرد و ضمن ملاقات آنان از سرچشمه علم آنان سیراب گشت تا جایی که از حافظان بزرگ حدیث محسوب شده و روایت و درایت علوم حدیث را به ایشان منتسب کرده اند.

دکتر نجم می گوید: امام بیهقی پس از پرداختن به سفرهای متعدد و مستمر به شهر خویش بیهق بازگشت و در ابتدای دهه چهارم یا اواخر دهه سوم قرن پنجم هجری به گردآوری و تالیف ذخایر علمی اش پرداخت. با این وصف، امام بیهقی سی سال در راه تحصیل و طلب علم مجاهده کرد.

سفرهای علمی ایشان

به طور کلی علم حدیث و دیگر علوم را از محضر دویست استاد فرا گرفت. وی از سال ۳۹۹ هجری در زادگاه خویش خسروجرد در حالی که هنوز ۱۵ بهار از عمرش را سپری کرده بود، استماع حدیث را از علمای بیهق و علمای مهاجر به آن دیار آغاز کرد.

سفرهای گسترده علمی امام بیهقی تاثیر بسزایی در روند تحصیلات علمی اش گذاشت؛ به ویژه در بخش روایت از اندیشمندان شهرها و بلاد مختلفی هم چون نیشابور، اسفراین، خراسان، ری، دامغان، طوس، قرمین، همدان، بغداد، کوفه، بصره، مکه و مدینه و… کسب فیض کرد.

اساتید امام بیهقی

نخستین استاد وی ابوالحسن محمدبن حسین علوی بوده که از وی استماع حدیث نموده است. نیز از حاکم نیشابوری بیش از ۱۰۰۰۰ روایت استماع نموده و چه بسا برخی روایات را چندین مرتبه از وی شنیده است. روایات دریافتی از حاکم نیشابوری که فقط در کتاب السنن الكبرى ذكر شده اند به ۸۴۹۱ روایت میرسد.

برخی دیگر از اساتید وی

• ابونصر عمر بن عبدالعزيز بن عمر بن قتاده بشیری که امام بیهقی کتاب سنن امام سعید بن منصور را از طریق ایشان روایت کرده است.
• ابومنصور ظفر بن محمد بن احمد علوی که امام بیهقی مسند احمد بن حازم غفاری را از ایشان روایت کرده است.
• ابوبکر محمد بن ابراهيم فارسی، از ایشان به کثرت روایت شده است. از طريق وی، تاریخ بخاری کبیر را هم روایت کرده است.
• ابوعلی حسین بن محمد محمد بن علی بن حاتم رودباری طوسی که امام بیهقی سنن ابوداود را از طریق ایشان استماع نموده است. بیهقی به كثرت از وی روایت کرده است تا آنجا که فقط در «السنن الكبرى» ۱۹۸۰ روایت از وی نقل شده است. .
• ابوبکر محمد بن حسن بن فورک اصفهانی که به عنوان شیخ متکلمین در عصر خویش شناخته شده و از حیث حدیثی نیز علامه بیهقی روایات زیادی از ایشان استماع نموده است و نیز سنن ابی داود طیالسی را هم از ایشان روایت کرده است.

• ابوالقاسم حسين بن محمد نیشابوری که امام بیهقی علوم تفسیر و… را از وی فرا گرفت. به همین منظور وقتی در کتاب «السنن الکبریه روایت ایشان به میان می آید، ایشان را با لقب مفسر یاد می کند.

• ابومحمد عبدالله بن يوسف بن احمد اردستانی. بیهقی از علم و صلا وی بهره جسته و در «سنن کبری» از وی روایت نقل کرده است.
• ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر نیشابوری معروف به بغدادی.
• ابوزکریا یحیی بن ابراهيم بن محمد مزکی: بیهقی احادیث زیادی از او روایت کرده است و «مسند ابی وهب» را نیز از طریق او روایت کرده است
• ابوحامد احمد بن على بن احمد رازی حافظ اسفراینی.
• ابوالحسین محمد بن حسین بن محمد بن فضل قطان. بیهقی در بغداد به کثرت از وی استماع حديث کرده است.

مناقب علامه بیهقی و تمجید علما از ایشان

ابن عساکر در کتاب تبیین کذب المفتری در تمجید امام بیهقی می فرماید: شیخ ابوالحسن فارسی گفته است: احمد بن حسین بن علی بن عبدالله بن موسی ابوبکر بیهقی در حفظ حدیث و اصول فقه امام بود و انسانی متدین وارسته و یگانه زمان خود در حفظ و ضبط احادیث بود. او از شاگردان ارشد حاکم نیشابوری است که به کثرت از وی روایت نقل کرده و در زمینه مع گوناگون از استاد پیشی گرفت. از خردسالی تا دوران رشد و بالندگی خوب رشته فقه و اصول فقه به حفظ و نوشتن احادیث اشتغال داشته است.

امام ذهبی در سیراعلام النبلاء نوشته است: امام بیهقی در ثبت و احادیث متخصص و حافظ، علامه، فقیه، و شیخ الاسلام است… نیز می فرمایند: بیهقی یگانه زمان و پیشرو تمامی همتایان خویش و یگانه حاف می باشد. نیز می گوید: وی چندان تصرفی در حدیث ندارد، اما در حقیقت در مرویات وی برکت نهاده شده و در زمینه تسلط داشتن بر احادیث و نحوه باب بندی احادیث و رجال شناسی مهارت بالایی داشت.

امام تاج الدین سبکی نیز در طبقات الشافعية الكبرى چنین می گوید: امام بیهقی جزو ائمه مسلمانان و مومنان ره یافته و از دعوتگران به سوی ریسمان محکم الهی می باشد. وی فقیهی گرانقدر، حافظي والاتبار، اصولدانی چیره دست، و در زهد و پرهیزگاری و خشوع و تواضع ید طولایی داشته است.

همچنین می فرماید: پس از آنکه یگانه زمانه خویش و شهسوار دوران و از ماهرترین، تیزهوش ترین و خوش ذوق ترین محدثان گشت، نوشتن را آغاز نمود و شمار نوشته هایش به هزار جزء رسید که چنین توفیقی برای کسی دیگر فراهم نشد.

حافظ عبدالغفار بن اسماعیل در تاریخ خویش یشادآور می شود: بیهقی بر سیرت علما گامزن و به اندک دنیا سازگار بود و در زهد و تقوایش صادقانه و بی تکلف بوده و بر همین منوال زیست تا اینکه در نیشابور دیده از جهان فرو بست.

برخی از شاگردان امام بیهقی

• ابوعلی اسماعبل بن احمد خسروجردی شافعی. وی پسر امام بیهقی است و علم را نزد ایشان فرا گرفت.
• امام ابونصر عبدالرحيم بن عبدالکریم بن هوازن قشیری نیشابوری.
• ابوعبدالله حسین بن احمد بن على بن فطيمه خسروجردی شافعی.
• ابوالحسن عبدالجبار بن عبدالوهاب بن عبدالله دهان نیشابوری که به کثرت از امام بیهقی حدیث استماع كرد.
• ابوالقاسم تمیم بن ابی سعید بن ابی عباس جرجانی.
• ابوعبدالله محمد بن فرخ حفصوی.
• ابوالفتح ناصر بن محمد بن عبدالله عياضی که کتاب «مناقب الش را از امام بیهقی شنیده است و ابو سعد سمعانی هم این کتاب را از طى روایت کرده است.

نوشته های امام بیهقی

علامه ابن جوزی رحمه الله می فرماید: امام بیهقی دارای تصنیفات مفید و فراوانی است. ابن کثیر نیز می گوید: ایشان دارای تصنیفات مفید و فراوانی است که تاکنون نظیر آن به چشم نخورده است. از جمله آن می توان کتاب السنن الكبير» را نام برد.

وی می افزاید: افزون بر آن، ایشان دارای تالیفات بزرگ و کوچک فراوانی است. امام ذهبی در «سیر اعلام النبلاء» چنین می گوید: در علمش برکت نهاده شده بود و در حالی که هیچ یک از کتابهای سنن نسائی، سنن ابن ماجه و جامع ابی عیسی در دسترس نبود، باز هم تصنیفات سودمندی را نگاشت که در این میان از روایات حاکم نیشابوری و کتاب «سنن ابی داود بهره کافی برد و در محضر مردانی هم چون ناصر عمری و همتایانش به فقاهت نایل گشت. در روستایش اقامت گزید و ماند و به گرداوری و تآلیف پرداخت و طولی نکشید که السنن الكبير» را که در نوع خود بی نظیر است در ده چلد نوشت.

امام ذهبی می گوید: نوشته های امام بیهقی گرانسنگ و سودمند هستند شایسته است که به آثار وی عنایت شود..

وی یک سال یا یک سال و اندی» قبل از وفاتش وارد نیشابور شد و در آنجا شاگردان زیادی در محضرش باریافته و کتابهایش را استماع کردند.

کتاب ها و آثارش مورد استقبال مردم عراق، شام و دیگر نواحی قرار گرفت. عبد الغافر فارسی می گوید: امام بیهقی قریب به هزار تالیف از خود به جای گذاشته است. وی در خصوص سبک علامه بیهقی چنین می گوید: امام در نوشته های خود بین علم حدیث و فقه و علل حدیث جمع کرده و از حیث صحت و سقم و بیان توجیه احادیث و بیان فقه و اصول و شرح عربی آنها تلاش نموده است.

برخی آثار و کتاب های امام بیهقی

السنن الكبرى. امام تاج الدین سبکی درباره این کتاب می گوید: در فن حديث نظیر این کتاب نگاشته نشده است؛ زیرا دارای ترتیب و نظم خاصی است. المدخل إلي السنن الكبير.

معرفة السنن والآثار، تاج الدين سبكي دربارة این کتاب می گوید: هیچ فقيهي شافعي مذهب از فراگیری این کتاب مستغنی نیست.

دلائل النبوة و معرفة أحوال الشريعة، المبسوط في نصوص الشافعي، الأسماء والصفات، شعب الإيمان، أحكام القرآن، السنن الصغري، بیان خطإمن أخطا علي الشافعي، إثبات عذاب القبر، البعث والنشور، حياة الانبياء في قبورهم، القضا والقدر، الخلافيات بين الشافعي وأبي حنيفة، القراءة خلف الامام، الرد علي الانتقاد على الشافعي في اللغة، الزهد الكبير، فضائل الأوقات، مناقب الإمام الشافعي، مناقب الإمام أحمد بن حنبل، الدعوات الكبير، رسالة البيهقي الي ابي محمد الجويني، رسالة البيهقي إلى عمیدالملك، طبقات الشافعية الكبري.

وفات امام بیهقی

امام بیهقی در حالی که ۷۴ بهار از عمرش را سپری کرده بود، روز شنبه، دهم جمادی الاولی سال ۴۵۸ هجری قمری در نیشابور دیده از جهان فرو بست. پس از انجام مراسم غسل و تکفین، جسد مبارکش را در تابوت گذاشته و به سوی زادگاهش خسروجرد که از بزرگترین شهرهای بیهق در منطقه نیشابور است تشییع و دفن کردند. روحش در الطاف بیکران الهی شاد و راهش پر رهرو باد.

منبع: کتاب گزیده ی آداب امام بیهقی

مؤلف:امام ابوبکر احمد بن حسین بیهقی

مترجم:عبداللطیف ناروئی