نویسنده: دکتر عبدالرحمن رأفت پاشا/ ترجمه: عادل حیدری امیرالمؤمنین عمر بن الخطاب دارای فرزندان زیادی بود که از میان تمام فرزندانش عبدالله از همه بیش‌تر به وی شبیه بود و خود عبدالله نیز دارای فرزندان زیادی بود که از بین تمام فرزندانش سالم از همه بیش‌تر به وی شباهت داشت. سالم بن عبدالله در سایه […]
نویسنده: دکتر عبدالرحمن رأفت پاشا/ ترجمه: عادل حیدری
امیرالمؤمنین عمر بن الخطاب دارای فرزندان زیادی بود که از میان تمام فرزندانش عبدالله از همه بیش‌تر به وی شبیه بود و خود عبدالله نیز دارای فرزندان زیادی بود که از بین تمام فرزندانش سالم از همه بیش‌تر به وی شباهت داشت.
سالم بن عبدالله در سایه سار مدینه منوره می زیست این شهر مبارک درآن زمان پوشیده از ناز و نعمت و ثروت بود زیرا خلفای بنی امیه اسباب راحتی وغنای مردم مدینه را به اندازه ای فراهم می کردند که در تصور نمی گنجید ولیکن سالم بن عبدالله بسان دیگران روی به دنیا نیاورد وبا کالای زودگذر دنیا خوش نگذارند، بلکه شیوه زهد و دوری از آنچه دیگران بدان دل می بستند را در پیش گرفت و بجای آن تصمیم گرفت در راه رضایت و خشنودی پروردگار و سعادت اخروی گام بردارد. بارها و بارها خلفای بنی امیه خواستند تا او را از لحاظ مالی تأمین کنند و اسباب رفاه دنیوی او را فراهم آورند اما سالم از اموال آنان گریزان بود. و دنیا را کوچک و پست می شمرد.
در یکی از سال‌ها خلیفه مسلمین سلیمان بن عبدالملک به قصد انجام مناسک حج روانه بیت الله الحرام شد، هنگامی که طواف قدوم را انجام می داد سالم بن عبدالله بن عمر را در گوشه ای از مسجد یافت که در حال مناجات و راز و نیاز با خداوند است و اشک دیدگانش بسان دریایی جاری است خلیفه مسلمین پس از اتمام طواف قدوم دو رکعت سنت طواف را به جای آورد سپس به نزد سالم بن عبدالله شتافت. مردم راه را برای او گشودند تا این‌که خود را به سالم رساند و کنار او نشست در حالی که زانوان خود را به زانوان سالم چسبانده بود. اما سالم توجهی به خلیفه نکرد؛ زیرا غرق در عبادت بود خلیفه نیز با نگاه های خود او را می پائید و منتظر فرصتی بود تا باب سخن با وی را بگشاید.
هنگامی که این فرصت را یافت رو به او کرد و گفت: السلام علیک یا اباعمرو و رحمه الله و برکاته سالم.
در جواب گفت: علیکم السلام و رحمه الله و برکاته.
سپس خلیفه گفت: ای ابا عمرو اگر حاجت و نیازی داری، بگو تا آن را برآورده سازم. اما سالم پاسخش را نداد، خلیفه به تصور این که سالم صدایش را نشنیده است بار دیگر سؤال خود را تکرار نمود، اما سالم در پاسخش چنین فرمود: به خدا قسم من خجالت می کشم از این‌که در خانه خدا باشم و از کسی غیر از او چیزی را بطلبم. خلیفه مسلمین پس از شنیدن این سخن از شرمندگی سر خویش را پائین افکند و چیزی نگفت و لیکن هم‌چنان کنار سالم نشسته بود. هنگامی که نماز به پایان رسید سالم از جایش برخاست تا به کاروان بپیوندد که جمعیت انبوهی از مردم به وی ملحق شدند یکی از وی در مورد حدیث می پرسید و دیگری از امور دین سؤالی مطرح می کرد و سومی از او می خواست او را در مورد مسائل دنیوی نصیحت کند و چهارمی از وی طلب دعا مینمود. و از کسانی که خود را به وی رساندند، خلیفه مسلمین سلیمان بن عبدالملک بود هنگامی که مردم متوجه او شدند، راه را بر وی گشودند تا این‌که خلیفه به نزد سالم آمد و کنار او ایستاد و در حالی که کتفش را به کتف او چسبانده بود. آهسته در گوش وی گفت: اکنون در خارج از مسجد هستیم اگر خواسته ای داری بگو تا برآورده سازم.
سالم بن عبدالله در جواب گفت: خواسته های دنیوی یا خواسته های اخروی؟
خلیفه در جواب سئوال او گفت: خواسته های دنیوی.
سالم نیز چنین پاسخش داد: همانا من خواسته های دنیوی را از کسی که مالک آن است، نمی طلبم؛ پس چگونه آن‌ها را از کسی بطلبم که مالک آن نیست؟!
بار دیگر خلیفه خجالت زده و شرمنده شد و سپس با سالم بن عبدالله خداحافظی کرد، در حالی که زیر لب این جملات را تکرار می کرد: ای آل خطاب! هیچ خانواده ای در زهد و تقوا مانند شما یافت نمی‌شود و بی نیاز تر از شما به دنیا راه نمی توان یافت، خداوند در خانواده شما برکت قرار دهد.
در سال‌های قبل از آن هنگامی که ولید بن عبدالملک خلیفه مسلمین مناسک حج را انجام می داد به هنگامی که مردم صحرای عرفات را ترک می گفتند، سالم بن عبدالله را در حالی که لباس احرام پوشیده بود ملاقات کرد و خدمت او عرض سلامی نمود سپس نگاهی به جسد قوی و نیرومند سالم انداخت و گفت: ای ابا عمرو! همانا جسم نیکو و تنومندی داری، بگو غذایت چیست؟
سالم در جواب فرمود: نان و روغن و گاهی اوقات اگر گوشتی بیابم از آن می خورم.
خلیفه با تعجب پرسید: نان و روغن!! سالم پاسخ داد: آری!
خلیفه فرمود: آیا اشتهای چنین غذایی را می کنی؟
سالم گفت: هنگامی که اشتهایش را نداشته باشم، آن را رها می کنم تا وقتی که اشتهایش کنم!
و هم‌چنان که سالم بن عبدالله در دوری گزیدن از دنیا و زهد و تقوا به پدربزرگش فاروق شباهت داشت در صراحت لهجه و سخن حق گفتن در تمامی شرایط نیز به وی شباهت داشت. از جمله این‌که روزی سالم بن عبدالله جهت برطرف کردن نیازهای مسلمین بر حجاج بن یوسف ثقفی وارد شد.
حجاج قدوم وی را گرامی داشت و او را در کنار خود نشاند و در اکرام سالم از هیچ چیزی فروگذاری نکرد. دیری نپائیده بود که سربازان گروهی از مردان را با موهایی ژولیده و بدن‌هایی خاک آلود در حالی که در غل و زنجیر بودند، به دربار حجاج آوردند.
حجاج رو به سالم بن عبدالله کرد و گفت: این اشخاص متجاوزانی هستند که در زمین فساد روا می‌دارند و خون‌هایی را که خداوند حرام دانسته، حلال می پندارند. سپس شمشیر خود را به دست سالم داد و اشاره ای به یک نفر از آن‌ها کرد و گفت: ای سالم! این مرد را بکش. سالم شمشیر را به دست گرفته و به طرف مرد مورد اشاره رفت، مردم همگی چشمانشان از حدقه بیرون آمده بود و منتظر بودند که سالم بن عبدالله چه می کند؟ سالم کنار مرد ایستاد و گفت: آیا تو مسلمان هستی؟
مرد گفت: آری، ولی چرا این سؤال را از من می پرسی؟ دستوری را که گرفته‌ای، انجام بده.
سالم گفت: آیا نماز صبح را به جای آورده‌ای؟
مرد در جواب گفت: مگر می‌شود مسلمانی نماز صبح را به جای نیاورد؟
سالم گفت: از تو پرسیدم آیا نماز صبح امروز را به جای آورده‌ای؟
مرد گفت: خداوند تو را هدایت کند، گفتم آری و از تو خواستم دستور این ظالم طغیانگر را انجام دهی و گرنه مورد خشم او واقع خواهی شد.
سالم رو به حجاج کرد و شمشیر را به شدت جلوی او پرت کرد و گفت: این مرد اقرار می کند که مسلمان است و نماز صبح را به جای آورده است و به من رسیده که پیامبر علیه الصلاه و السلام فرموده‌اند: {کسی که نماز صبح را به جای بیاورد در پناه خداوند خواهد بود}. و من هرگز کسی را نمی‌کشم که خداوند به وی پناه داده است.
حجاج در حالی که خشم سراپای وجودش را فراگرفته بود گفت: ما او را به خاطر ترک نماز صبح نمی‌خواهیم به قتل برسانیم؛ بلکه علت کار این است که این شخص در شهادت عثمان نقش داشته است.
سالم در جواب حجاج گفت: در میان مردم کسانی هستند که در مورد مطالبه خون عثمان از تو مستحق‌ترند!
حجاج پس از شنیدن این سخن ساکت شد و هیچ پاسخی نیافت. سپس یکی از شاهدان ماجرا رهسپار مدینه منوره شد تا جریان را به عبدالله بن عمر پدر سالم تعریف کند، زمانی که عبدالله بن عمر درخواست حجاج از پسرش را شنید منتظر نماند قاصد سخن خود را به پایان برساند و بلافاصله پرسید: سالم در مقابل حجاج چه کاری را انجام داد؟
قاصد دنباله ماجرا را تعریف کرد. زمانی که عبدالله بن عمر این ماجرا را شنید شادی و خوشحالی سراپای وجودش را فرا گرفت و فرمود: سالم زیرک و تیزهوش است و این کار را از روی زیرکی انجام داده است.
هنگامی که امور خلافت به عمر بن عبدالعزیز واگذار شد، نامه‌ای به سالم بن عبدالله نوشت و چنین فرمود: “اما بعد: همانا خداوند مرا با ولایت امر مسلمین مورد آزمایش قرار داده است بدون این‌که در این زمینه مشورتی با من شود و یا این‌که آن را بطلبم و از خداوندی که مرا به این امر مبتلا کرده است می‌خواهم در این مسیر یاری‌ام رساند. هنگامی که نامه من به دست تو رسید نامه‌های عمر بن الخطاب و قضاوت‌های وی و سیرت و زندگانی وی را برای من بنویس و بفرست؛ زیرا می خواهم سیرت و منش او را در پیش گیرم و چنان‌چه خداوند توفیق عنایت کند، منهاج او را در خلافت پیاده کنم”
سالم در جواب عمر بن عبدالعزیز چنین نوشت: “اما بعد؛ نامه‌ای که در آن نوشته بودی خداوند تو را به وسیله خلافت مورد امتحان قرار داده است، بدون این‌که مشورتی با تو شود و یا آن را بطلبی و این‌که می‌خواهی سیرت عمر بن الخطاب را در پیش گیری به دستم رسید، اما فراموش نکن که تو در عصری غیر از عصر عمر زندگی می‌کنی و مردان اطراف تو با اطرافیان عمر بن الخطاب تفاوت‌های زیادی دارند و لیکن این را بدان که چنان‌چه نیت خیر و اراده حق را داشته باشی، خداوند تو را یاری می کند و کارگذارانی به تو می‌بخشد تا تو را یاری رسانند، و از جایی آن‌ها را می‌فرستد که حتی گمانش را هم نمی‌بری … زیرا خداوند به اندازه نیت بنده اش او را یاری می‌رساند. اگر نیت خیر داشته باشد خداوند یاری رسان او خواهد بود و اگر کسی در نیتش کوتاهی باشد به همان اندازه از نصرت الهی در حق وی کاسته خواهد شد. و به هنگامی که نفست به چیزی میل نمود که در آن ناخشنودی خداوند نهفته است پادشاهان قبل از خود را به یاد بیاور که چگونه از این دنیا رفتند و از خود بپرس که چگونه از جا کنده شد چشمانی که به وسیله آن به خوشی‌ها و لذت‌ها می‌نگریستند؟ و چگونه پاره شد شکم‌هایی که از شهوات سیر نمی‌شد؟ و چگونه مبدل به لاشه‌ای گندیده شدند که اگر آن را در کنار منزل یکی از ما بیندازند و پستی و بلندی زمین آن را در خود جای ندهد از بوی تعفن آن ناله‌ها سر خواهیم داد و از گندیدگی‌اش ضرر‌ها به ما خواهد رسید والسلام علیکم ورحمه الله وبرکاته”
و پس از آن سال سالم بن عمر بن الخطاب مدت زمان زیادی را که پوشیده از زهد و تقوا، و آباد به هدایت شده بود گذراند و در آن از زیبایی‌های دنیا چشم پوشید و به دنبال چیزی می‌گشت که رضایت خداوند در آن نهفته باشد. غذاهای غلیظ می‌خورد و لباس‌های خشن می‌پوشید و به هنگام نبرد مسلمین با سپاه روم به عنوان سرباز در رکاب مجاهدین به مبارزه پرداخت و در راستای بر طرف کردن نیازهای مسلمین برای آن‌ها از مادر دلسوز‌تر بود.هنگامی که در سال ۱۰۶ هـ. ق پیک اجل به سراغش آمد سراسر مدینه را غم و اندوه فرا گرفت و خبر فوت وی قلوب مؤمنان را تکان داد. بر چشم‌ها جوی‌های اشک جاری بود. همه مردم برای تشییع جنازه وی از خانه‌ها خارج شدند.
هشام بن عبدالملک خلیفه مسلمین در آن زمان که در آن موقع در مدینه بود، برای تشییع پیکر این تابعی بزرگوار و نماز بز وی خارج شد. هنگامی که خلیفه جمعیت انبوه مردم را که برای تشییع سالم آمده بودند مشاهده کرد نوعی حسادت در درونش به وجود آمد و با خود گفت: اگر خلیفه مسلمین در این شهر از دنیا برود، چقدر از ایشان در تشییع جنازه او شرکت خواهند کرد؟ سپس هشام بن عبدالملک به ابراهیم ین هشام مخزومی گفت: از مردم مدینه بخواه چهار هزار نفر را جهت محافظت از بلاد اسلامی روانه مرزها کنند.
و به همین علت آن سال به سال چهار هزار نفر مشهور شد.