سنت آنلاین

الحمد لله رب العالمین والصلاه والسلام على نبینا محمد وعلى آله وصحبه أجمعین وبعد:
در این روزها سؤال درباره‌ی فضیلت و روزه و … ماه رجب زیاد شنیده می‌شود و من در این عجاله، برخی از احکامی که متعلق به این ماه هستند، را به یاری خداوند متعال بیان می‌کنم.

• … رجب یکی از ماه‌های حرام است
خداوند متعال در قرآن فرموده است: (إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتَابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَهٌ حُرُمٌ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّهً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَافَّهً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ)(التوبه:۳۶)؛ در حقیقت ‏شماره‌ی ماه‏ها نزد خدا از روزی که آسمان‌ها و زمین را آفریده، در کتاب خدا دوازده ماه است، از این [دوازده ماه] چهار ماه، [ماه] حرام است؛ این است آیین استوار، پس در این [چهار ماه] بر خود ستم مکنید، و همگی با مشرکان بجنگید، چنان‌که آنان همگی با شما می‏جنگند و بدانید که خدا با پرهیزگاران است.
و ماه‌های حرام عبارت‌اند از: محرم، رجب، ذوالقعده و ذوالحجه.
حضرت ابوبکره رضی الله عنه از پیامبر خدا صلى الله علیه وسلم روایت کرده که ایشان فرمود: الزَّمَانُ قَدْ اسْتَدَارَ کَهَیْئَتِهِ یَوْمَ خَلَقَ اللَّهُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضَ السَّنَهُ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا مِنْهَا أَرْبَعَهٌ حُرُمٌ ثَلَاثَهٌ مُتَوَالِیَاتٌ ذُو الْقَعْدَهِ وَذُو الْحِجَّهِ وَالْمُحَرَّمُ وَرَجَبُ مُضَرَ الَّذِی بَیْنَ جُمَادَى وَشَعْبَانَ[۱]؛ زمان، واپس بر محور روزی که خدا آسمان‌ها و زمین را آفریده، برگشت، سال، دوازده ماه است که چهار ماه آن حرام است که سه ماه آن پیاپی‌اند: ذوالقعده، ذوالحجه و محرم و ماه رجب مُضر که بین ماه جمادى الأخرى و شعبان است.

علت نام‌گذاری این‌ ماه‌ها، به ماه‌های حرام:
این‌ ماه‌ها را بدین خاطر حرام می‌گویند:
۱ – به خاطر که جنگیدن در آن‌ها حرام است، مگر آن که دشمن آغازگر باشد.
به همین خاطر به رجب، “الأصم” (کر) نامیده می‌شود که در آن صدای فراخواندن قوم برای کمک، یا صدای اسلحه شنیده نمی‌شود.
۲ – به این خاطر که حرمت شکنی محارم، در این ماه، حرمتش بیش‌تر از سایر ماه‌ها است.
رجب را بدین خاطر رجب نامیده‌اند که بزرگ و باعظمت دانسته می‌شد که معنی رجب همین است.[۲]
دعای درآمدن به ماه رجب:
انس رضی الله عنه روایت کرده که رسول خدا صلى الله علیه وسلم هر گاه رجب درمی‌آمد، می‌گفت: اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی رَجَبٍ وَشَعْبَانَ وَبَلِّغْنَا رَمَضَانَ؛ خدایا! در رجب و شعبان برایمان برکت قرار بده و ما را به رمضان برسان.[۳]
این حدیث از روایت زائده بن ابی الرقاد از زیاد نمیری می‌باشد. بخاری در موردش گفته است: منکر الحدیث.[۴] و حافظ ابن رجب و حافظ ابن حجر وی را ضعیف دانسته‌اند.[۵]

ذبح عتیره (قربانی) در رجب که به آن رجبیه نیز گفته می‌شود:
برخی از علما ذبح عتیره در ماه رجب را با استدلال به حدیث مخنف بن سلیم مستحب دانسته‌اند، در حدیث مخنف آمده که: ما به همراه رسول خدا صلى الله علیه وسلم در عرفات ایستاده بودیم که از ایشان شنیدم که می‌فرمود: ای مردم! بر اهالی هر خانه در هر سال اضحیه (قربانی عید قربان) و عتیره است، آیا می‌دانید عتیره چیست؟ همان چیزی است که شما آن را رجبیه می‌نامید.[۶]
ترمذی گفته است:‌ هذا حدیث حسن غریب لا نعرف هذا الحدیث إلا من هذا الوجه من حدیث بن عون. ابن حزم در (المحلى ۷/۳۵۶) و عبدالحق (چنان‌چه در تهذیب السنن ۴/۹۲ آمده) و خطابی در (المعالم ۴/۹۴) این حدیث را ضعیف قرار داده‌اند.
ابن کثیر می‌گوید: در مورد اسنادش سخن گفته شده، یعنی سندش صحیح نمی‌باشد.[۷]
و دیدگاه جمهور علما این است که این روایت با حدیث ابوهریره رضی الله عنه منسوخ شده است که وی از رسول خدا صلى الله علیه وسلم روایت نموده که ایشان فرمود: لا فَرَعَ ولا عَتِیرَه[۸]؛ فرع و عتیره روا نیست.
ابوداود می‌گوید: برخی گفته‌اند: فرع اولین نوزاد شتر بود که در جاهلیت آن را برای بت‌های خود ذبح کرده و سپس آن را می‌خوردند و پوستش بر درخت انداخته می‌شد. و عتیره در دهه‌ی نخست رجب صورت می‌گرفت.[۹]
و دیدگاه برخی از علما هم‌چون ابن سیرین، أبی عبید و اسحاق بن راهویه و شوافع این است که وجوب آن منسوخ شده است.[۱۰]

عمره در رجب:
برخی مسلمانان ماه رجب را برای انجام عمره اختصاص می‌دهند بدین گمان که این کار، فضیلت و پاداش دارد و صحیح آن است که رجب هم‌چون سایر ماه‌ها است که برای انجام عمره اختصاص نیابد. فقط برای ادای عمره در ماه رمضان یا اشهر حج تمتع فضیلت وجود دارد. ثابت نگشته که پیامبر صلى الله علیه وسلم در ماه رجب عمره انجام دهند و ام المؤمنین عائشه رضی الله عنها، انجام عمره توسط پیامبر صلى الله علیه وسلم در ماه رجب را رد کرده است.[۱۱]

بدعت‌های ماه رجب:
برخی از عبادت‌هایی که مردم در ماه رجب به وجود آوردند، عبارت‌اند از:
أولا: نماز رغائب:
این نماز دوازده رکعت می‌باشد که در اولین جمعه ماه رجب، پس از نماز مغرب با شش سلام ادا می‌کند، در هر رکعت بعد از فاتحه، سه بار سوره‌ی قدر و دوازده بار سوره اخلاص خوانده می‌شود و پس از پایان نماز، هفتاد بار بر پیامبر درود می‌فرستد و برای آن‌چه که می‌خواهد، دعا می‌کند.
این نماز بدون تردید بدعتی انکار شده می‌باشد و حدیثی که در این مورد بیان می‌کنند، ساختگی می‌باشد و ابن الجوزی آن را در (الموضوعات: ۲/۱۲۴) ذکر کرده و امام نووی رحمه الله تعالى در مورد آن می‌گوید: علما، به آن، بر مکروه بودن این نمازِ بدعتی که رغائب نامیده می‌شود ـ خداوند کسی که آن را درست و اختراع کرده بکشد! ـ دلیل گرفته‌اند؛ زیرا این نماز بدعتی منکر از بدعت‌های گمراهی و نادانی محسوب می‌شود در آن منکراتی آشکار وجود دارد. گروهی از ائمه، در تقبیح و گمراه پنداشتن گزارنده‌ی آن و به وجود آورنده‌ی آن و دلائل زشتی و باطل بودنش و گمراه بودن انجام دهنده‌ی آن، کتاب‌های زیادی که شمردنش مشکل است، نوشته‌اند.[۱۲]
خطابی رحمه الله تعالى می‌گوید: حدیث صلاه الرغائب، دروغ و باطل زیادی را یک‌جا گردآورده است.[۱۳]
حافظ ابن رجب رحمه الله تعالى می‌فرماید: و أما نماز، در ماه رجب، هیچ گونه نماز مخصوصی که مختص به همین ماه باشد، به پاپه‌ی صحت نرسیده است و احادیثی که درباره‌ی فضیلت صلاه الرغائب در نخستین جمعه ماه رجب روایت شده، دروغ، باطل و نادرست می‌باشد و این نماز به نزد جمهور علما بدعت می‌باشد. … و نخستین بار، پس از سال ۴۰۰ هجری نمایان شد، به همین خاطر پیشینیان آن را شناختی از آن نداشتند و در مورد آن صحبت نکردند.[۱۴]
ثانیاً: نماز نیمه‌ی رجب:
روایتی که در این مورد آمده، جزو احادیث ساختگی می‌باشد.[۱۵]
ثالثاً: نماز شب معراج :
و این نمازی است که در شب ۲۷ رجب خوانده می‌شود و نماز شب معراج نامیده می‌شود که جزو نمازهای مبتدعه است که از قرآن و سنت اساسی درست ندارد.[۱۶]
و این ادعا که معراج در ماه رجب صورت گرفته، بدون دلیل می‌باشد. ابوشامه رحمه الله تعالى می‌گوید: آن‌چه برخی از داستان‌سرایان یاد می‌کنند که اسراء در ماه رجب رخ داده است، نزد علمای جرح و تعدیل دروغی محض می‌باشد.[۱۷]
ابواسحاق ابراهیم حربی رحمه الله می‌گوید: رسول خدا در شب بیست و هفتم ماه ربیع الأول به اسرا برده شد.[۱۸]
کسی که این نماز را می‌خواند، از این روایت دلیل می‌آورد که رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمود: در ماه رجب شبی است که برای کسی که در آن عملی انجام دهد، نیکی‌های ۱۰۰ سال نوشته می‌شود و آن شب ۲۷ رجب می‌باشد. این روایت را بیهقی در شعب الإیمان (۳/۳۷۴) نقل کرده و آن را ضعیف قرار داده و حافظ ابن حجر نیز در تبیین العجب (۲۵) آن را ضعیف گفته است. قاری می‌گوید: این حدیث بسیار ضعیف است.[۱۹]
می‌گویم: نشانه‌های ساختگی بودن در این حدیث نمایان است، علما اتفاق نظر دارند که برترین شب در طول سال، شب قدر می‌باشد و این خبر مخالف آن است.
و از سایر بدعت این شب، گردآمدن و زیاد برافروختن آتش و درست کردن غذا می‌باشد. شیخ علی قاری می‌گوید: تردیدی نیست که این‌ بدعتی زشت و کرداری منکر است؛ زیرا در آن اسراف اموال و تشبیه به آتش‌پرستان در اظهار احوال می‌باشد.[۲۰]
روزه‌ی رجب:
رجب بسان سایر ماه‌ها، درباره‌ی ترغیب در روزه‌گرفتنش حدیثی صحیح نیامده است؛ بلکه مشروع روزه گرفتن دوشنبه و پنج شنبه و أیام البیض برای کسانی که عادت به روزه گرفتن دارند می‌باشد که هم‌چون سایر ماه‌ها، در این ماه هم این روزها را روزه بگیرد، اما تنها اختصاص دادن این ماه به روزه گرفتن مناسب نیست.
و اما آن‌چه داستان‌سرایان و واعظان در مورد ترغیب در روزه ماه رجب ذکر می‌کنند مانند حدیث: (إن فی الجنه نهراً یقال له رجب ماؤه أشد بیاضا من الثلج وأحلى من العسل من صام یوما من رجب شرب منه )؛ در بهشت نهری است که به آن رجب گفته می‌شود، آبش سفیدتر از برف و شیرین‌تر از عسل می‌باشد؛ کسی که روزی از ماه رجب را روزه بگیرد، از آب آن می‌نوشد.
این حدیثی ساختگی است که ابن جوزی آن را در الواهیات (۹۱۲) روایت کرده و ذهبی گفته است: باطل است.[۲۱]
و حدیث: (رجب شهر عظیم یضاعف الله فیه الحسنات، فمن صام یوما من رجب فکأنما صام سنه، ومن صام منه سبعه أیام غلقت عنه سبعه أبواب جهنم، ومن صام منه ثمانیه أیام فتح له ثمانیه أبواب الجنه، ومن صام منه عشر أیام لم یسأل الله إلا أعطاه، ومن صام منه خمسه عشر یوما نادى مناد فی السماء قد غفر لک ما مضى فاستأنف العمل ومن زاد زاده الله)[۲۲]؛ رجب ماهی بزرگ است که خداوند متعال نیکی‌ها را در آن دوچندان می‌کند، کسی که یک روز از رجب را روزه گرفت، گویا یک سال روزه گرفت و کسی که هفت روز روزه گرفت، هفت در جهنم در برابر او بسته می‌شود و کسی که هشت روز آن را روزه گرفت، هشت در بهشت برایش گشوده شد و کسی که ده روزش را روزه گرفت، هر چه از خدا بخواهد، به وی می‌دهد و کسی که پانزده روزش را روزه گرفت، صدازننده‌ای از آسمان ندا می‌دهد که تمام گناهان گذشته‌ات آمرزیده شد، و عمل را از سر بگیر، کسی که بیش‌تر روزه بگیرد، خداوند به وی بیش‌تر می‌دهد.
این روایت را حافظ ابن حجر از احادیث باطل برشمرده است.[۲۳]
هیثمی گفته است: در سند این روایت عبدالغفور بن سعید که متروک می‌باشد، وجود دارد.[۲۴]
و حافظ ابن الجوزی و حافظ ابن حجر رحمهما الله تعالى تعداد زیادی از احادیث باطل و ساختگی که در فضایل ماه رجب نقل شده‌اند، را ذکر کرده‌اند.[۲۵]
این مقاله را با ذکر اقوالی از حافظ ابن قیم و حافظ ابن حجر رحمهما الله که چکیده‌ی مطالبی مذکور می‌باشد، به پایان می‌رسانم:
امام ابن قیم می‌نویسد: تمام احادیثی که درباره‌ی روزه رجب و نماز در برخی از شب‌های آن نقل شده، دروغ و افترا می‌باشد.[۲۶]
حافظ ابن حجر می‌گوید: درباره‌ی فضیلت ماه رجب و روزه‌ی آن و روزه گرفتن تعداد روزهای معین و زنده داشتن شبی مشخص در آن، حدیثی صحیح که قابل استدلال باشد، روایت نشده است.[۲۷]
أسأل الله تعالى بمنه وکرمه أن یوفقنا لاتباع السنه واجتناب البدعه إنه جواد کریم والله تعالى أعلم وصلى الله وسلم على نبینا محمد وعلى آله وصحبه أجمعین.

پی‌نوشت‌ها:
[۱] رواه البخاری (۴۶۶۲) ومسلم ( ۱۶۷۹).
[۲] لطائف المعارف:‌ ۲۲۵.
[۳] روایت احمد ۱/۲۵۹ و بزار (۶۴۹۴) و طبرانی در الأوسط (۳۹۳۹) و بیهقی در الشعب (۳۸۱۵).
[۴] شعب الإیمان: ۳/۳۷۵.
[۵] لطائف المعارف: ۲۳۴.
[۶] روایت أحمد ۵/۷۶ و أبوداود (۲۷۸۸) و نسائی ۴۲۲۴) و ترمذی (۱۵۱۸).
[۷] التفسیر: ۳/۲۲۵.
[۸] رواه البخاری ( ۵۴۷۴) ومسلم (۱۹۷۶).
نگا: المحرر: ۱/۲۵۰، المغنی: ۹/۳۶۷، المبدع: ۳/۳۰۶، فتح الباری: ۹/۵۱۲، لطائف المعارف: ۲۲۶، بدائع الصنائع: ۵/۶۲ ، البحر الرائق: ۸/۱۹۷.
[۹] السنن: ۳/۱۰۴.
[۱۰] المجموع: ۸/۳۳۵، تهذیب السنن: ۴/۹۴، لطائف المعارف: ۲۲۶، الفروع: ۳/۴۱۵، المبدع: ۳/۳۰۶، فتح الباری: ۹/۵۱۱، نیل الأوطار: ۵/۲۳۲، عون المعبود: ۷/ ۳۴۳، تحفه الأحوذی: ۵/۸۵ .
[۱۱] رواه البخاری (۱۷۷۵).
[۱۲] شرح مسلم: ۸/۲۰، الأدب فی رجب للقاری: ۴۳، نیل الأوطار: ۴/۳۳۷.
[۱۳] الباعث لأبی شامه: ۱۴۳.
[۱۴] لطائف المعارف: ۲۲۸.
[۱۵] الموضوعات لابن الجوزی: ۲/۱۲۶.
[۱۶] نگا: خاتمه سفر السعاده للفیروز أبادی:۱۵۰، التنکیت لابن همات: ۹۷.
[۱۷] الباعث: ۲۳۲، مواهب الجلیل: ۲/۴۰۸.
[۱۸] الباعث: ۲۳۲، شرح مسلم للنووی: ۲/۲۰۹، تبیین العجب: ۲۱، مواهب الجلیل: ۲/۴۰۸.
[۱۹] الأدب فی رجب: ۴۸.
[۲۰] الأدب فی رجب: ۴۶.
[۲۱] المیزان: ۶/۵۲۴.
[۲۲] رواه البیهقی فی الشعب (۳۸۰۱ ) والطبرانی فی الکبیر (۵۵۳۸).
[۲۳] مواهب الجلیل: ۲/۴۰۸.
[۲۴] مجمع الزوائد: ۳/۱۸۸.
[۲۵] أنظر مواهب الجلیل: ۲/۴۰۸.
[۲۶] المنار المنیف: ۹۶.
[۲۷] تبیین العجب: ۱۱. نگا: لطائف المعارف: ۲۲۸.

نویسنده: دکتر نایف بن أحمد الحمد / دستیار رئیس دادگاه عمومی، ریاض
ترجمه: عبدالستار حسین‌بر / مدرس عین‌العلوم گشت و عضو مرکز تحقیقات اسلامی مداد