مقدمه با نگاهی به آموزه‌های اسلام به این نکته پی می‌بریم که: «دین اسلام توجه ویژه‌ای به علم دارد؛ نه تنها اسلام بلکه همهٔ ادیان آسمانی و مکاتب بشری بر کسب علم و دانش تأکید دارند و پیشرفت و ترقی در مسیر علم را مایهٔ افتخار می‌شمارند، اما دین مبین اسلام بیش از هر دین […]
مقدمه
با نگاهی به آموزه‌های اسلام به این نکته پی می‌بریم که: «دین اسلام توجه ویژه‌ای به علم دارد؛ نه تنها اسلام بلکه همهٔ ادیان آسمانی و مکاتب بشری بر کسب علم و دانش تأکید دارند و پیشرفت و ترقی در مسیر علم را مایهٔ افتخار می‌شمارند، اما دین مبین اسلام بیش از هر دین و آیین دیگری به علم بها داده و انسانها را به تعلیم و تعلّم فراخوانده است.»
در قرآن کریم ده‌ها آیه در بیان اهمیت علم، جایگاه، تعریف، اقسام، شرایط و مسائل علم و آموزش و نیز مذمت جهل و آثار آن آمده است. با نگاهی گذرا به این مجموعهٔ گرانسنگ و مقایسهٔ آن با دیگر مکاتب، می‌توان دریافت که هیچ مکتبی این همه توصیف و تأکید، آن هم با این مضامین بلند و نورانی را دربارهٔ علم ندارد.
این را باید دانست تنها راه رسیدن انسان به سعادت دنیوی و اخروی وابسته به علم‌آموزی و دانش‌اندوزی است؛ چرا که عبادات، معاملات، زندگی زناشوئی، امور روزمره و… نیازمند علم هستند.
تعریف علم
علم در لغت به معنای ”دانستن، یقین و معرفت“ می‌آید. در لغتنامهٔ دهخدا علم به معنای ”نشان کردن“ و ”آنچه بدان بر چیزی راه یابند“، آمده است.
نکته‌ای که نباید از آن غفلت ورزید این است که تعریف علم در مکاتب مختلف متفاوت است هر چند که وجه مشترکی نیز بین همهٔ آنها وجود دارد؛ وجه مشترک آنها این است که همه به دانستن چیزی که انسان قبلاً آن را نمی‌دانست، علم می گویند.
اما از منظر اهل اسلام، علم نوری است که خداوند متعال آن را در قلب بندگانش قرار می‌دهد. فلاسفه، تعریفهای مختلفی از علم ارائه کرده‌اند؛ از جمله آنان معتقداند: ”علم عبارت است از حاصل شدن تصویر چیزی در صفحهٔ ذهن.“ برخی دیگر از فلاسفه علم را این‌گونه تعریف کرده‌اند: ”علم قدرتی است که اشیا با آن تشخیص داده می‌شوند.“
جایگاه علم از منظر قرآن
از آیات قرآن منزلت و جایگاه برجستهٔ علم به خوبی روشن میگردد که هیچ مکتبی به اندازهٔ اسلام نسبت به علم تأکید نکرده است؛ زیرا سعادت و کمال حقیقی انسان در گرو خداشناسی و خداپرستی است و آن منوط به علم است.
١- ﴿قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ﴾؛ «بگو: آیا آنانی که می‌دانند با آنانی که نمی‌دانند برابراند؟» منظور از دانستن چه نوع دانستنی است؟ منظور از علم در این آیه و آیات دیگر قرآن به معنى دانستن یک مشت اصطلاحات یا روابط مادى در میان اشیا، و به اصطلاح ”علوم رسمى“ نیست، بلکه منظور از آن معرفت و آگاهى خاصى است که انسان را به ”قنوت“؛ یعنى اطاعت پروردگار و ترس از دادگاه او و امید به رحمت خدا دعوت می‌کند.
این است حقیقت علم، و علوم رسمى نیز اگر در خدمت چنین معرفتى باشند، آن هم علم خواهد بود و اگر مایهٔ غرور و غفلت و ظلم و فساد در زمین شوند، ”قیل و قالى“ بیش نیست.
٢- ﴿إِنَّمَا یَخْشَی اللهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ﴾؛ «از میان بندگان او تنها دانشمندان (ربّانی) خشیت الهی دارند، بی‌شک خداوند، عزیز و آمرزنده است.» این آیه می‌فرماید: علم سبب خشیت الهی است؛ باید بگوییم علمی که در قرآن مطرح است، غیر از اصطلاح روز است؛ بلکه مراد از علم، دریافت حقیقت و داشتن نورانیّت و بصیرت و حکمت است و دانشمندان بی‌تقوا، در آینهٔ قرآن جاهل‌اند؛ جهل به عظمت پروردگار، جهل به رسالت و تکلیف در دنیا، جهل به هدف آفرینش، جهل به سرنوشت و قیامت.
٣- ﴿اَلَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ∗ عَلَّمَ الْاِنْسَانَ مَا لَمْ یعْلَمْ﴾؛ «آن کس که به وسیلهٔ قلم آموخت، آموخت به انسان آنچه را که نمی‌دانست.»
جایگاه علم از منظر احادیث
در احادیث و سخنان پیامبر اسلام، محمد مصطفیٰ صلى الله علیه وسلم، توصیه‌های بسیاری به آموختن علم و دانش وجود دارد؛ ایشان نه‌تنها مسلمانان را مکرر به دانش‌آموزی سفارش کرده‌اند، بلکه آن را بر همگان واجب دانسته‌اند: ١- «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَهٌ عَلَیٰ کلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَه».
٢- این را هم نشان می‌دهد اسلام برای آموختن علم چنان اهمیتی قایل است که اگر برای آموختنش طی مسافتی بعید نیز لازم باشد، باید برای کسب آن تلاش کرد. این توجه و سفارش فراوان به علم‌آموزی یکی دیگر از عواملی بود که در سده‌های آغازین شکل‌گیری تمدن اسلامی، باعث رشد علمی خیره‌کننده‌اش شد. این دوران درخشان که از سال‌های ابتدایی قرن دوم هجری (میانه‌های قرن هشت میلادی) آغاز شد و تا پنج قرن بعد ادامه یافت، به دوران طلایی اسلام مشهور است.
٣- «مَنْ سَلَک طَرِیقًا یَطْلُبُ فِیهِ عِلْمًا سَلَکَ اللهُ بِهِ طَرِیقًا مِنْ طُرُقِ الْجَنَّهِ، وَإِنَّ الْمَلائِکهَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ الْعِلْمِ رِضَاءً بِمَا یَصْنَعُ، وَإِنَّ فَضْلَ الْعَالِمِ عَلَی الْعَابِدِ کفَضْلِ الْقَمَرِ لَیْلَهَ الْبَدْرِ عَلَىٰ سَائِرِ الْکوَاکبِ، وَإِنَّ الْعَالِمَ لَیَسْتَغْفِرُ لَهُ مَنْ فِی السَّمَوَاتِ وَمَنْ فِی الأَرْضِ حَتَّی الْحِیتَانُ فِی جَوْفٍ مِنَ الْمَاءِ، وَإِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَهُ الأَنْبِیَاءِ، وَإِنَّ الأَنْبِیَاءَ لَمْ یُوَرِّثُوا دِینَارًا وَلَا دِرْهَمًا، وَرَّثُوا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَهُ فَقَدْ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ»؛
از ابو درداء رضی الله عنه روایت شده که از رسول خدا صلى الله علیه وسلم شنیدم که می‌فرمود: «آن که در راهی رود که در آن طلب علم کند، خداوند برایش راهی را به سوی بهشت آسان می‌کند. همانا فرشتگان به واسطهٔ رضایتی که از کارش دارند، بالهای خود را برای طالب علم می‌گسترانند و همهٔ کسانی که در زمین و آسمان‌اند، حتیٰ ماهی‌ها در آب، برای عالِم آمرزش می‌طلبند و فضیلت عالِم بر عابد مانند فضیلت ماه شب چهارده بر دیگر ستاره‌هاست و اینکه علما میراث‌بَر پیامبران‌اند و پیامبران درهم و دیناری به میراث نگذاشتند، بلکه علم را به ارث گذاشتند؛ کسی که آن را گرفت، بهرهٔ وافر گرفته است.»
آموزش علم یکی از اهداف بعثت انبیا
از جمله نکاتی که اهمیت فوق‌العادهٔ علم و علم آموزی را از دیدگاه قرآن کریم اثبات می‌کند، این است که تعلیم بشر توسط پیامبران را هدف بعثت آنان ذکر کرده است: ﴿لَقَدْ مَنَّ اللهُ عَلَى الْمُؤْمِنینَ إِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَ یزَکِّیْهِمْ وَ یعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی ضَلالٍ مُبینٍ﴾؛ «خداوند بر مؤمنان منت نهاد [= نعمت بزرگى بخشید] هنگامى که در میان آنها، پیامبرى از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنان بخواند و آنان را پاک گرداند و کتاب و حکمت بیاموزد؛ هر چند پیش از آن، در گمراهى آشکارى بودند.»
بشر بدون تعلیم از سوی پروردگار متعال در جهالت است و تنها خالق هستی است که به همهٔ خیر و شرها، صلاح و فسادها، سعادت و شقاوت ها و… عالم است و بر اوست که دست‌آفریده‌های خود را از جهالت خارج کند و به سوی حق و سعادت رهنمون شود. بی‌تردید خداوند متعال بدون کوچکترین اهمال، هدایت و تعلیم بشر را به بهترین وجه ممکن انجام داده است: ﴿الرَّحْمٰنُ ∗ عَلَّمَ الْقُرْآنَ ∗ خَلَقَ الْإِنْسانَ ∗ عَلَّمَهُ الْبَیانَ﴾؛ «خداوند رحمان، قرآن را تعلیم فرمود، انسان را آفرید و به او بیان را آموخت.»
لیکن خداوند متعال برخی را خود تربیت نموده و آنان را رسولان خود قرار داده و دیگر انسانها را به دست انبیای خود تعلیم داده است؛ لذا خداوند متعال در آیهٔ ﴿وَیُعَلِّمُهُمُ الکِتَابَ وَالْحِکمَهَ﴾ و آیات مشابه، تعلیم بشر توسط پیامبران را یکی از اهداف بعثت ذکر کرده است.
سخن کوتاه، تعلیم علم اساس و بنیاد است که قوام و پایداری دین و آیین بر آن استوار است. جامعهٔ بشری از طریق تعلیم می‌تواند از کسادی و نابودی سرمایهٔ علمی جلوگیری کند.
بنابراین تعلیم و تعلم علم یکی از مهترین عبادات است که هر فرد جامعه باید در پی آن باشد؛ زیرا که تمدن و فرهنگ، یک میراث بیولوژیکی نیست که نسلهای بعدی آن را از نسلهای گذشته دریابند.
بلکه یک میراث اجتماعی است که باید فعالیت بشر برای حفظ و پیشبرد آن، مداومت و استمرار یابد. چنانکه حضرت امام محمّد غزالی می‌گوید: «اگر دانشمندان و معلمان نمی‌بودند، مردم همچون بهائم و چهارپایان زندگی می‌کردند.» یعنی در سایهٔ تعلیم از مرحلهٔ حیوانی به مقام انسانی ارتقا می‌یابند.
کتابنامه: قرآن مجید؛ ترمذی؛ سنن ابن‌ماجه؛ مقام علم و علما؛ ارزش علم؛ لغتنامهٔ دهخدا؛ تیسر المنطق؛ اینترنت.
نویسنده: ابراهیم آنشینی