سلسله دروس صحابه شناسی (بخش اوّل)

کلمهٔ «عدول» جمع عدل و مصدری است به معنای «مساوی کردن سهام». در محاوره به کسی عادل می‌گویند که بر پایهٔ حق و انصاف قائم باشد.
این کلمه بارها در قرآن مجید آمده و در حدیث و کتب تفسیر نیز دربارهٔ آن بحث شده و در اصول حدیث، اصول فقه و علم فقه معنی اصطلاحی و شرعی آن تعیین گردیده است.
ابن صلاح می‌گوید: «تفصیله أن يكون مسلماً بالغاً عاقلاً سالماً من اسباب الفسق و خوارم المروءة» (علوم الحديث)؛ عادل یعنی مسلمان، بالغ، عاقل و به دور از اسباب فسق و افعال مخالف مروت.
شیخ الاسلام نووی و علامه سیوطی در تقریب و تدریب نیز همین را نوشته‌اند.
حافظ ابن حجر عسقلانی در شرح نخبة الفكر می‌فرماید: «والمراد بالعدل من له ملكة تحمله علىٰ ملازمة التقوىٰ والمروءة، والمراد بالتقوىٰ اجتناب الأعمال السيئة من شرك أو فسق أو بدعة»؛ عادل کسی که دارای چنان استعدادی باشد که وی را به تقوا و جوانمردی وادارد و مراد از تقوا پرهیز از کارهای بد؛ از قبیل شرک، فسق و بدعت است.
مؤلف دُرّمختار در بحث کتاب الشهادة، عدالت را چنین تفسیر کرده است: «ومن ارتكب صغيرة بلا اصرار إن اجتنب الكبائر كلها، وغلب صوابه على صغائره…، قال: وهو معنى العدالة، قال: ومتىٰ ارتكب كبيرة سقطت عدالته»؛ [این هم عادل است که] از وی گناه صغيره بدون اصرار (مداومت) سر می‌زند به شرطی که از تمام گناهان کبیره برحذر باشد، اعمال نیک وی از صغائرش بیشتر باشند، معنی عدالت همین است و هرگاه شخصی مرتکب کبیره شود، عدالت او ساقط خواهد شد.
در فتاوای صغرىٰ آمده است: عادل كسی است که از تمام گناهان کبیره پرهیز کند، حتىٰ اگر کبیره‌ای مرتکب شود، عدالتش ساقط خواهد شد و در گناهان صغيره اکثریت معتبر است و اصرار بر صغیره هم کبیره می‌شود. به همین جهت مؤلف دُرمختار گفته است، اعمال نیک وی بیشتر باشند و آنچه گفته است، از ارتکاب گناه کبیره عدالت ساقط می شود، درست است؛ اما چون توبه کند، عدالتش دوباره برمی‌گردد.
در تصريحات مذكور فقهاء و محدثین، تفسیر «عدل» و «عدالت» یکی است و خلاصه‌اش این است که: شخص عادل: مسلمان، عاقل و بالغ باشد و از گناه کبیره بپرهیزد و بر گناهان صغیره اصرار و عادت نکند و برعکس، هر شخصی که عدالت وی ساقط شد، در اصطلاح شرع او را «فاسق» می‌نامند.
از تعریف عدل و عدالت، و اجماع امت این طور معلوم می‌شود که تمام صحابهٔ کرام دارای صفات عدالت‌اند.

✍🏻 مفتی محمد شفیع (مقام صحابه)
📝 ترجمه: مولانا عبدالرحمن سربازی
بازنشر: سنت‌آنلاین/ با تصرف و تلخیص