آيات مكّي و مدني

اگر به عناوين سوره‌هاي قرآن دقت كنيد، خواهيد ديد كه به بعضي مكّي و به برخي ديگر مدني گفته شده است؛ لازم است راز اين تقسيم بندي و مفهوم آن روشن گردد.

در اصطلاح مفسران، آيات مكّي به آياتي اطلاق مي‌شود كه قبل از هجرت پيامبر به مدينه بر ايشان نازل شده است و آيات مدني به آن دسته از آيات گفته مي‌شود كه بعد از هجرت پيامبر به مدينه نازل گرديده است.

بعضي چنين استنباط كرده‌اند كه به طور كلّي به آياتي كه در شهر مكه نازل شده، مكّي و به آياتي كه در شهر مدينه نازل گرديده است، مدني گفته مي‌شود. اما اين مطلب درست نيست؛ زيرا بسياري از آيات با وجودي كه در مكه نازل نشده‌اند، مكّي ناميده مي‌شوند؛ مانند آياتي كه در مِنى و عرفات، يا در اثناي سفر معراج و حتى آياتي كه در حين سفر هجرت به مدينه نازل شده‌اند، به همه‌ي آن‌ها مكّي مي‌گويند.

هم‌چنين آيات بسياري وجود دارد كه در مدينه نازل نشده‌اند؛ اما مدني ناميده مي‌شوند؛ زيرا بعد از هجرت براي آن حضرت صلى الله عليه وسلم سفرهايي پيش آمد كه در آن‌ها صدها كيلومتر از مدينه دور مي‌شد. لذا به آياتي كه در اين مكان‌ها نازل شده، نيز مدني مي‌گويند. حتى آياتي كه در موقع فتح مكه و غزوه حديبيه در مكه يا اطراف آن نازل شده، مدني گفته مي‌شود؛ مانند آيه‌ي كريمه‌ي: ﴿ إِنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا﴾ [النساء: ٥٨]، با وجودي كه در مكه نازل شده، مدني خوانده مي‌شود. ⁽برهان و مناهل الفرقان: ١/ ١٨٨⁾

در برابر اين‌ها سوره‌هايي وجود دارند كه كلاً مكّي يا مدني هستند؛ مثلاً سوره‌ي مدثر كاملاً مكّي و سوره‌ي آل عمران كاملاً مدني است. اما گاهي نيز چنين اتفاق افتاده است كه كل سوره، مكّي است ولي در آن يك يا چند آيه‌ي مدني هم يافت مي‌شود و گاهي بر عكس؛ مثلاً سوره‌ي اعراف مكّي است ولي آيات ﴿وَاسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ﴾ [الأعراف: ١٦٣] تا  ﴿وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ﴾ [الأعراف: ١٧٢] مدني هستند و هم‌چنين سوره‌ي حج مدني است، اما در آن چهار آيه؛ يعني از ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّىٰ﴾ [الحج: ٥٢] تا ﴿عَذَابُ يَوْمٍ عَقِيمٍ﴾ [الحج: ٥٥] مكّي مي‌باشند.

پس واضح گشت كه مكّي و مدني بودن سوره‌اي، به اعتبار اكثريت آيات آن مي‌باشد؛ مانند بعضي از آيات سوره‌ها كه پس از هجرت نازل شده‌اند ولي چون بيش‌تر آيات ابتدايي آن، در مكه نازل گشته‌اند، به آن‌ها مكّي مي‌گويند.^{(مناهل العرفان: ۱۹۲)}

ويژگي‌هاي آيات مكّي و مدني

علماي تفسير با تحقيق و پژوهش در سوره‌هاي مكّي و مدني، خصوصياتي براي آن‌ها ذكر كرده‌اند كه با اوّلين نگاه، مكّي يا مدني بودنشان آشكار مي‌گردد؛ زيرا برخي از خصوصيات سوره‌ها كلّي و برخي اكثري مي‌باشد. براي روشن شدن مطلب، به ذكر خصوصيات قواعد كلّي مي‌پردازيم:

۱. هر سوره‌اي كه در آن لفظ ﴿كَلَّا﴾؛ «هرگز چنين نيست.» آمده، مكّي است. اين لفظ در پانزده سوره، ۳۳ بار به كار رفته و تمام اين آيات در نيمه‌ي دوم قرآن آمده‌اند.

۲. هر سوره‌اي كه در آن (مطابق مسلك حنفي) آيه سجده آمده مكّي است.

۳. به جز سوره‌ي بقره هر سوره‌اي كه در آن واقعه آدم و شيطان ذكر شده باشد، مكّي است.

۴. هر سوره‌اي كه در آن دستور جهاد يا احكام مربوط به آن ذكر شده، مدني است.

ويژگي آيات عمومي و اكثري بيش‌تر به شرح زير مي‌باشد ـ اما گاهي خلاف آن نيز اتفاق افتاده ولي اغلب چنين‌اند ـ:

۱ـ در سوره‌هاي مكّي عموماً مردم با الفاظ ﴿يَآ أَيُّهَا النَّاسُ﴾؛ «اي مردم!» و در سوره‌هاي مدني با الفاظ ﴿يَآ أَيُّهَا الَّذِيْنَ آمَنُواْ﴾؛ «اي اهل ايمان!» مورد خطاب قرار گرفته‌اند.

۲ـ آيات و سوره‌هاي مكّي اكثر، كوتاه و مختصر ولي آيات و سوره‌هاي مدني طويل و مفصل هستند.

۳ـ سوره‌هاي مكّي بيش‌تر حاوي مسائل توحيد، رسالت و اثبات آخرت و منظره حشر و نشر و تلقين آن حضرت صلى الله عليه وسلم به صبر و بردباري و بررسي وقايع گذشته مي‌باشد.

در حالي كه در سوره‌هاي مدني قوانين خانوادگي، تمدن، احكام جهاد و قتال و حدود و فرايض، بيان شده است.

۴ـ در سوره‌هاي مكّي بيش‌تر مبارزات با بت پرستان بوده و در سوره‌هاي مدني با اهل كتاب و منافقين است.

۵ـ شيوه بيان سوره‌هاي مكي، اغلب با شكوه است و در آن‌ها استعارات، تشبيهات و تمثيلات بسياري به كار رفته و مطالب با تعبيرهاي گوناگون بررسي شده است، در حالي كه شيوه بيان سوره‌هاي مدني نسبتاً ساده است. اين اختلاف در كيفيت و كميت سوره‌هاي مكّي و مدني در حقيقت به دليل اختلاف در احوال و محيط اجتماعي مخاطبان آن‌ها پديد آمده بود؛ زيرا در مكه مسلمانان بيش‌تر با بت پرستان در ارتباط بوده و حكومت اسلامي به وجود نيامده بود.

بنابراين در آن زمان تلاش و كوشش فراوان، جهت اصلاح و درستي عقايد و اخلاق و مبارزه استدلالي با انديشه بت پرستان و اعجاز قرآن به كار مي‌رفته، در حالي كه در مدينه عكس آن جريان داشته است؛ يعني، حكومت اسلامي تشكيل شده و مردم، گروه گروه به اسلام روي مي‌آوردند و بت پرستي در سطح عادي و معمولي خويش از بين رفته بود و اغلب مبارزاتي كه به چشم مي‌خورد، از نوع مبارزه عقيدتي با اهل كتاب بود و اين برنامه به نوبه خود توجه به تعليم احكام و قوانين و حدود و فرايض و ردّ اهل كتاب را لازم و ضروري ساخته و شيوه بيان مطالب رابر اين سياق استوار ساخته بود.

منبع:تفسیر معارف القرآن ترجمه گرانسنگ حضرت شیخ الحدیث علامه مولانا سید محمد یوسف حسین پور رحمه الله