گر چه وصالش نه به‌کوشش دهند
هر قـدر ای دل که توانـی بکـوش
اشاره: دکتر نورالدین عِتْر محدث بزرگ معاصر، در صفحه‌های (۱۴۵-۱۶۶) کتاب ارزشمند هدیُ النبي صلیاللهعلیهوسلم في الصلوات الخاصة، می‌نویسد:
مذاهب مطرحِ فقهی اسلامی اهل‌سنت، با درنظرداشتن احادیثی که به عبادت در شب‌های رمضان تأکید دارند، بر سنت مؤکده بودن نماز تراویح اتفاق نظر دارند.
ازهمین‌رو، مختصری از این بحث پرمحتوا تقدیم خوانندگان می‌گردد.
از ابوهریره رضی‌الله‌عنه روایت شده که رسول‌خدا صلیاللهعلیهوسلم فرمود: «هرکس از روی ایمان و برای کسب خشنودی خداوند، شب‌های ماه رمضان را [با نمازِ تراویح و عبادت]، زنده بدارد، گناهان گذشتهٔ او آمرزیده می‌شود».
شرح حدیث
پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم در این روایت ما را به قیام شب ماه رمضان تشویق می‌کند و بیان می‌دارد که خداوند گناهانِ گذشته ما را به دو شرط می‌آمرزد:
۱. نمازهای شب‌های رمضان را که به «تراویح» تعبیر می‌شوند، بخواند و به ربوبیت خداوند متعال و رسالتِ پیامبر اسلام و فرضیت و فضیلتِ روزهٔ رمضان و ثوابی که خداوند به نمازگزار می‌دهد، ایمان داشته باشد؛
۲. نماز را فقط برای خشنودی الله تعالی برپا بدارد؛ بدون روی‌وریا و بی‌آن‌که در دل امید مدح و ثنای مردم را داشته باشد، بخواند.
غلام همت آن نارنینم / که کار خیر بی‌روی‌و‌ریا کرد
هرگاه آن دو شرط در بنده یافت شود، همهٔ گناهانِ گذشته‌اش بخشوده می‌شود. فضل و رحمت خداوند آن‌قدر وسیع است که امید می‌رود همهٔ گناهان روزه‌دار- گناهان صغیره و کبیره- چنان‌که امام ابن منذر رحمه‌الله گفته است، بخشوده شود.
نماز تروایح
«تراویح» جمعِ ترویحة به معنای یک وعدهٔ استراحت و فراغت است.
در اصطلاح به نمازی گفته می‌شود که در شب‌های رمضان، پس‌از چهاررکعت فرضِ عشا خوانده می‌شود.
نماز تراویح چندشبی در زمان رسول‌الله صلیاللهعلیهوسلم به جماعت خوانده شد، سپس از بیم این‌که مبادا بر امتش فرض شود و یا در آینده مجتهدی فتوی به فرضیتش دهد، خواندنش به جماعت در مسجد ترک شد و مردم آن را به‌صورت فرادیٰ (به‌تنهایی) یا در جماعت‌های متفرق در خانه‌های‌شان خوانند.
(بخاری، کتاب الصوم۳/ ۴۵. مسلم، کتاب‌الصلاة ۲/ ۱۷۷).
امیرمؤمنان عمر رضی‌الله‌عنه در زمان خلافتش مردم را دوباره در مسجد جمع کرد و أُبیِّ‌بن کعب رضی‌الله‌عنه را به‌عنوان امام جماعت برگزید و از آن روز تا امروز، نسل به نسل در مکه و مدینه و به تبع در جای‌جای این جهان پهناور، نماز تراویح به جماعت خوانده می‌شود.
[مؤطا(۱۰۴/۲) و صحیح بخاری، کتاب الصوم (۳/۴۵).]
تعداد رکعات نماز تراویح
نماز تراویح به اجماع اصحاب بیست‌رکعت خوانده می‌شود.
یزیدبن خُصَیْفه راویِ بیست‌رکعت نماز تراویح در زمان عمر رضی‌الله‌عنه است.[بیهقی؛ سنن کبری ۲/ ۴۹۶]
یحیی بن معین؛ امام رجال‌شناسان، دربارهٔ یزید بن خُصیْفه می‌گوید: «ثقةٌ حجةٌ». چهار امام اهل‌سنت؛ ابوحنیفه، مالک، شافعی و احمد رحمهم‌الله، بر بیست رکعت خواندنِ نماز تراویح اتفاق‌نظر دارند.
[فتح‌الباری ۴/ ۱۸۰، نیل‌الأوطار ۳/ ۵۳].
فقیهان اهل‌سنت به اتفاق می‌گویند: «سنت است که نماز تروایح با جماعت خوانده شود». البته در تفصیل این دیدگاه اختلاف دارند:
۱. حنفی‌ها و حنبلی‌ها می‌گویند سنت است که نماز تراویح با جماعت خوانده شود، با این تفاوت که احناف به “کفایی‌بودنِ” آن فتوا می‌دهند؛ اگر اهل مسجدی از خواندن نماز تراویح امتناع ورزیدند، همه گناه‌کار می‌شوند و اگر گروهی آن را به جماعت خواندند، کناره‌گیرانِ از جماعت، تارک فضیلت گفته می‌شوند. این گروه برای اثبات مدعای‌شان به عملِ برخی از صحابه که گفته می‌شود بنابر اجتهاد خودشان نماز تراویح را به جماعت نخوانده‌اند و ترجیح داده‌اند در منزل بخوانند، استدلال می‌جویند.
[نک: هدایه (۱/ ۴۸)، الکافي (۱/ ۱۹۸)].
علامه ابن هُمام در کتاب فتح القدیر (۱/ ۳۳۴) نام آن دسته از صحابه را مثل عبدالله‌بن عمر و عروه که از نماز تراویح با جماعت کناره‌گیری کرده‌اند، آورده‌است.
مالکی‌ها می‌گویند: «مستحب است نماز تراویح به جماعت خوانده شود و سنت است که برای شورونشاط بیشتر، این مستحب در مسجد گزارده شود».[شرح مختصرِ خلیل با حاشیهٔ دسوقی، اثر علامه دَردِیر (۱/ ۳۱۵)]
شافعی‌ها نیز نماز تراویح را با جماعت «افضل» می‌دانند. [المجموع (۴/ ۵۲۸)]
کوتاه سخن این‌که ماه بسیار بزرگی بر ما سایه افکنده‌است؛ اکنون که خدای متعال بر ما منت نهاد و ما را به این ماه پرشکوه رسانید، سستی و کاهلی را کنار بگذاریم و با چستی و چالاکی بکوشیم لحظه‌های این ماه پرفیض را با عبادت و بندگی بیاراییم. شاید این آخرین رمضانِ زندگی‌مان باشد:
چو رسی به کوی دل‌بر بسپار جان مضطر
که مبادا بار دیگر نرسی بدین تمنا
- نویسنده : ولی‌الله رفیعی