در شهري که مسجد جامع بزرگ دارد، حضور مسلمانان در نماز جمعه بابت اقامه نماز جنازه غنيمت شمرده مي‌شود بنابرين بعد از اداي نماز جمعه، نماز جنازه در مسجد اقامه مي‌شود. آيا اين جايز است يا خير؟ پاسخ: اصل اين است که خارج از مسجد جايي براي نماز جنازه اختصاص داده شود؛ چنانکه در صحيح […]
در شهري که مسجد جامع بزرگ دارد، حضور مسلمانان در نماز جمعه بابت اقامه نماز جنازه غنيمت شمرده مي‌شود بنابرين بعد از اداي نماز جمعه، نماز جنازه در مسجد اقامه مي‌شود. آيا اين جايز است يا خير؟
پاسخ:
اصل اين است که خارج از مسجد جايي براي نماز جنازه اختصاص داده شود؛ چنانکه در صحيح بخاري آمده است: که در زمان رسول الله صلي الله عليه وسلم مکان نماز جنازه نزديک مسجد بود. (باب الصلاة على الجنائز بالمصلى والمسجد: ۱۳۲۸-۱۳۲۹)
اما نماز جنازه در مسجد نزد شافعيه و حنابله مطلقاً جايز است. عمدة القاري ج ۸/۲۰ ، امام نووي نوشته است: «نماز بر مرده در مسجد صحيح و جايز است و هيچ کراهيتي در آن نيست… اين مذهب ماست. ابن المنذر همين را از ابوبکر صديق و عمر رضي الله عنهما حکايت کرده است و اين مذهب عائشه و ساير همسران پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وسلم و ساير صحابه رضي الله عنهم و مذهب امام احمد و اسحاق و ابن المنذر و ساير فقهاء و مذهب برخي از شاگردان امام مالک است. «المجموع»( ۵/۲۱۳)
نزد امام بخاري نماز جنازه در مسجد جايز است؛ چنانکه عنوان زده است: باب الصلاة علي الجنائز بالمصلي والمسجد. کتاب الجنائز.
در صحيح مسلم آمده است که وقتي حضرت سعد بن ابي وقاص (فاتح عراق و يکي از عشره مبشره) وفات کرد حضرت عائشه رضي الله عنها از مردم خواست که نماز جنازه‌اش در مسجد خوانده شود چون مي خواست در نماز جنازه شرکت کند، اما مردم بر اين درخواست عائشه ايراد گرفتند سپس عائشه فرمود: «چه قدر زود مردم فراموش کردند، پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وسلم جنازه سُهيل بن بيضاء را در مسجد خوانده است.» (باب الصلاة على الجنازة في المسجد: ۹۷۳)
ايراد صحابه بر عائشه بيان‌گر کراهت و استدلال عائشه از عمل رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وسلم در مجموع بيان‌گر جواز مي‌باشد. نگا: فتح الملهم ( ۴/۵۰۲)
نزد امام مالک و امام ابوحنيفه نماز جنازه در مسجد مکروه است. (المجموع ۵/۲۱۳)
جنازه بيرون مسجد و مردم داخل مسجد
صاحب غاية البيان و صاحب عناية نوشته‌اند اگر جنازه و برخي از مردم بيرون مسجد و عموم داخل مسجد باشند بدون کراهت جايز است؛ اما محققين مي‌گويند که اين صورت هم مکروه است. البحر الرائق ( ۲/ ۱۸۲-۱۸۷ ) و نفحات التنقيح ( ۳/۴۲ ) و ابن عابدين ( ۱/۶۱۹ ) و الهندية ( ۱/۱۶۲ ) و تحفة القاري شرح صحيح بخاري ( ۴/۸۴).
کراهيت نماز جنازه در مسجد تنزيهي است يا تحريمي؟
ابن نجيم کراهيت نماز جنازه را در مسجد کراهت تحريمي مي‌داند. البحرالرائق ( ۲/۱۸۷)
اما بر خلاف رأي او، محقق ابن همام آن را کراهيت تنزيهي مي داند. فتح القدير (۲/۹۰) و راجح همين است به دليل ۱- آنکه حديثي که در آن ممانعت از نماز جنازه در مسجد آمده حديث ضعيف است؛ در سنن ابي داود آمده است که رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وسلم فرمود: «مَن صلّى على جنازةٍ في المسجدِ فلا شيءَ لهُ»؛ هر کس بر جنازه در مسجد نماز بخواند چيزي براي او نيست. (باب الصلاة على الجنازة في المسجد: ٣١٩١)
اين حديث ضعيف است، امام احمد آن را ضعيف قرار داده است. (شرح نووي برصحيح مسلم شماره حديث ۹۷۳)
نيز ابن المنذر در «اوسط ۵/۴۱۶» و ابن حبان در «المجروحين» و ابن حزم در «المحلى ۵/۱۶۳» و بيهقي در «السنن الکبرى ۴/۵۲» و ابن عبدالبر در «التمهيد ۲۱/۲۲۲» و ابن جوزي در «العلل المتناهية ۶۹۶» و ابن القطان در «بيان الوهم والإبهام ۴/۱۵۷» اين حديث را ضعيف قرار داده‌اند. تعليق شعيب الأرنؤوط بر سنن ابي داود ( ۵/۱۰۱)
۲- در مصنف ابن ابي‌شيبه آمده که نماز جنازه حضرت ابوبکر و حضرت عمر در مسجد خوانده شده است. شماره حديث (۱۲۰۹۲- ۱۲۰۹۳- ۱۲۰۹۴- ۱۲۰۹۶)
۳- پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وسلم جنازه سُهيل بن بيضاء را در مسجد خوانده است.» (باب الصلاة على الجنازة في المسجد: ۹۷۳)،اين عمل رسول صلى‌الله‌عليه‌وسلم يا براي بيان جواز يا از روي عذر يا خصوصيت بوده است. والله اعلم.
۴- علامه شبير احمد عثماني نوشته است:اقامه نماز جنازه در مسجد بدون عذر مکروه تنزيهي يعني خلاف اولى است و به تعبير ديگر مباح است؛ اما بيرون مسجد بدون اختلاف افضل است. فتح الملهم ( ۴/۴۷۹)
۵- حاصل کلام ابن عابدين در مورد نماز جنازه در مسجد اين است: شهرهايي که در آن اقامه نماز جنازه در مسجد معمول است به خاطر آن که جاي ديگر مشکل يا سخت است مناسب است که فتوى بر کراهيت تنزيهي يعني خلاف اولى باشد. اما با عذر مکروه نيست و از جمله عذرها بارندگي و اعتکاف ولي ميت مي‌باشد. ابن عابدين ( ۱/۶۱۹ )و الموسوعة الفقهية (۱۶/ ۳۵-۳۶)
با توجه به مطالب بالا، اقامه نماز جنازه در مسجد جامع شهر – به شرط عدم تلويث مسجد – پس از اداي نماز جمعه به خاطر حضور جمعيت بزرگ نمازگزاران، بدون کراهت جايز است؛ زيرا وقتي که به خاطر اعتکاف ولي ميت نماز جنازه در مسجد بدون کراهت جايز است، پس به خاطر خود ميت که آن جمع بزرگ براي او دعاي مغفرت مي‌خوانند و حضور همه آنان در مصلاي قبرستان مشکل است نيز بدون کراهت جايز است؛ زيرا حضور جمعيت بزرگ عذر موجه است،چنانکه مفتي سعيد احمد پالن پوري شيخ الحديث دارالعلوم ديوبند نسبت به مسجد الحرام و مسجد النبي مي‌نويسد:
« در حرمين شريفين که صدها هزار نفر در آن جا جمع مي‌شود اگر نماز جنازه جاي ديگر خوانده شود براي مردم اين کار که در حرم نماز فرض بخوانند و براي جنازه جايي ديگر بروند مشکل مي‌شود؛ بنابراين در حرمين مي توانند نماز جنازه بخوانند.» تحفة القاري شرح صحيح بخاري ( ۴/۸۴).
والله اعلم.
عبدالحکيم سيدزاده\ مجلس علمي عين العلوم گشت.